نظام‌الملک طوسی (دیدگاه‌های اقتصادی)ابوالحسن علی بن اسحاق بن عباس طوسی، مشهور به خواجه نظام‌الملک طوسی، دانشمند و نویسنده قرن پنجم و وزیر نامدار دوره سلجوقی است. از اندیشه‌های اقتصادی نظام‌الملک می‌توان به ماهیت و اساس دولت، دخالت دولت در بازار و تامین منافع مصرف‌کنندگان و غیره نام برد. فهرست مندرجات۲ - نقد و بررسی آراء اقتصادی نظام‌الملک ۲.۱ - ماهیت و اساس دولت ۲.۲ - رابطه رفاه با بهره‌وری و کارآیی ۲.۳ - دخالت دولت در بازار ۲.۴ - نظارت بر بازار و نرخ‌ها ۲.۵ - مالکیت ۲.۶ - سیاست‌های حمایتی ۲.۷ - اشتغال بهینه نیروی کار و امنیت ملی ۲.۸ - عدل و عدالت ۲.۹ - برابری اقتصادی و اجتماعی ۲.۱۰ - عمران ۲.۱۱ - امنیت ۲.۱۲ - اصول مدیریت اداری ۲.۱۳ - ویژگی یک محتسب ۳ - پانویس ۴ - منبع ۱ - معرفی اجمالی نظامالملکابوالحسن علی‌بن اسحاق‌بن عباس طوسی، مکنّی به ابوعلی مقلب به «سیدالوزراء و قوام‌الدین» و مشهور به «خواجه نظام‌اللملک طوسی»، دانشمند و نویسنده قرن پنجم و وزیر نامدار دوره سلجوقی است. [۱]
دهخدا، علی اکبر، لغت‌نامه دهخدا، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۷، چاپ دوم، ج۱۴، ص۲۲۵۷۱.
وی در روز جمعه ۲۱ ذی‌القعده سال ۴۰۸ هجری در شهر نوقان طوس خراسان (بخشی از مشهد فعلی) دیده به جهان گشود. [۲]
ابن کثیر دمشقی و ابوالفداء الحافظ، البدایه و النهایه، بیروت، المکتبه العصریه، ۱۴۲۶ه. ق/۲۰۰۵م، (۱۱جلدی) ج۸، ص۳۴۹.
از آنجا که دانش‌اندوزی‌اش در شهر طوس (توس) بود، طوسی خوانده می‌شد. [۳]
حسن بن علی، (نظام‌الملک) ابوعلی، سیاست نامه، به‌کوشش جعفر شعار، تهران، امیر کبیر، ۱۳۸۵، چاپ سیزدهم، ص‌شانزده.
نظام‌الملک به‌مدت بیست سال در نظامیه نیشابور به‌تدریس اشتغال داشت و شاگردانی همچون امام محمد غزالی تربیت کرد. از بزرگ‌ترین دانشگاه‌هایی که خواجه تاسیس کرد، نظامیه بغداد بود که در آن زمان بیش از ۶۰۰۰ دانشجو داشت و در طول تاریخ، اساتید برجسته‌ای همچون امام محمد غزالی، سعدی شیرازی، ابواسحاق شیرازی و غیره در آن به امر تدریس اشتغال داشتند. وی علاوه‌بر ساختن دانشگاه، خدمات فراوان دیگری همچون آب انبار، گرمابه، بازار و بیمارستان‌ها را به جهانیان عرضه کرد و قرن پنجم را مبدل به شکوفاترین قرون فرهنگی اسلام ساخت. وی سرانجام در ۱۰ رمضان ۴۸۵ هنگامی که با اردوی شاهی از اصفهان به بغداد می‌رفت، در نزدیکی «صحنه» در کرمانشاه به‌دست کسی که رخت صوفیان را پوشیده بود با ضرب کارد بر سینه و رگش زخمی شد و یک روز پس از آن درگذشت و در بنای دارالبطیخ در محله احمدآباد اصفهان و در کوچه‌ای به‌نام خواجه نظام‌الملک مدفون گشت. [۴]
ابن کثیر دمشقی و ابوالفداء الحافظ، البدایه و النهایه، بیروت، المکتبه العصریه، ۱۴۲۶ه. ق/۲۰۰۵م، (۱۱جلدی) ج۸، ص۳۵۰.
۲ - نقد و بررسی آراء اقتصادی نظامالملکنقد و بررسی دیدگاه‌های اقتصادی خواجه نظام‌الملک بدین شرح هست: ۲.۱ - ماهیت و اساس دولتنظامالملک بر این عقیده است که دولت، نهادی اخلاقی است و وظیفه آن تامین خوبی‌ها برای دولت و ملت است. او دستیابی به منافع مادی و دنیوی مانند سعادت، رفاه و برابری را به‌عنوان هدف دولت اسلامی می‌داند. او بر همین اساس، در دستگاه حکومتی توانست به ایده‌های اسلامی خود جامه‌ی عمل بپوشاند. [۵]
غزالی، عیدیت،اندیشه‌های اقتصادی نظام‌الملک طوسی، از کتاب عقاید اقتصادی‌اندیشمندان مسلمان، ترجمه احمد شیبانی، تهران، دانشگاه امام صادق، ۱۳۸۵، چاپ اول، ص۱۴۶.
۲.۲ - رابطه رفاه با بهره‌وری و کارآیینظامالملک به‌خوبی از به هم‌پیوستگی سه عامل «رفاه، بهره‌وری و کارآیی» آگاهی داشت. به‌نظر وی، در حالت کلی مراقبت از رفاه جامعه باعث افزایش بهره‌وری مورد انتظار جامعه و سطح کارآیی آن می‌شود. عملکرد وی در دوران وزارت، نشان داد که او با تامین منافع مادی و رفاه کارگزاران و لشکریان خویش، بهره‌وری، بازدهی و کارآیی آنان را ارتقا داده است که آنها با انگیزه و تلاش بیشتری در مسیر تحقق اهداف خواجه گام برمی‌داشتند. [۶]
غزالی، عیدیت،اندیشه‌های اقتصادی نظام‌الملک طوسی، از کتاب عقاید اقتصادی‌اندیشمندان مسلمان، ترجمه احمد شیبانی، تهران، دانشگاه امام صادق، ۱۳۸۵، چاپ اول، ص۱۴۷.
۲.۳ - دخالت دولت در بازاردخالت دولت در بازار و تامین منافع مصرف‌کنندگان؛ نظام‌الملک به‌صراحت دخالت دولت در بازار به‌منظور تامین منافع مصرف‌کنندگان را مطرح می‌کند. وی می‌نویسد: «غذا باید به مقدار کافی در دسترس باشد و دولت نیز موظف است غذای رایگان بین افراد نیازمند و فقیر جامعه توزیع کند. تولیدات کشاورزی نیز باید به‌مقداری باشد که هیچ کمبودی در تامین مواد غذایی وجود نداشته باشد. انبارهای غلّه دولتی باید پر باشد تا در هنگام وقوع بلایای طبیعی و یا سالی‌که کشاورزی وضعیت مناسبی ندارد، بتوان از این انبارها برداشت کرد. همچنین احتکار ضروریات مردم باید متوقف و محتکر جریمه شود و بالاخره ضروری است، بازار به‌گونه‌ای کنترل شود که منافع مصرف‌کنندگان تامین شود.» [۷]
غزالی، عیدیت،اندیشه‌های اقتصادی نظام‌الملک طوسی، از کتاب عقاید اقتصادی‌اندیشمندان مسلمان، ترجمه احمد شیبانی، تهران، دانشگاه امام صادق، ۱۳۸۵، چاپ اول، ص۱۴۷.
۲.۴ - نظارت بر بازار و نرخهاخواجه، نظارت بر فعالیت‌های بازار را به‌عنوان یک اصل عملی برای موفقیت حکومت و دستگاه‌های اجرایی می‌داند و بیان می‌دارد که «به هر شهری محتسبی باید گماشت، تا ترازوها و نرخ‌ها را راست می‌دارد و خرید و فروخت‌ها می‌داند؛ تا اندر آن، راستی رود و هر متاعی که از اطراف آرند و در بازارها فروشند، احتیاط تمام کنند تا غِشّی و خیانتی نکنند و سنگ‌ها راست دارند. و اگر جز این کنند درویشان در رنج افتند.» [۸]
هدایتی، ابوالفضل، سلوک سیاسی نظام الملک، مجله حکومت اسلامی، پاییز ۱۳۷۸، ش۱۳، ص۲۳۱.
۲.۵ - مالکیتدیدگاه خواجه نظام‌الملک درباره مالکیت زمین تا حدودی با نظریه اسلامی مالکیت فاصله دارد؛ زیرا در اسلام مالکیت زمین متعلق به رئیس حکومت نیست؛ در حالی‌که نظام‌الملک اعتقاد دارد که این مالکیت متعلق به رئیس حکومت است. به‌عقیده وی، لازم بود که هم زمین و هم رعایای آن تحت حاکمیت مرکزی پادشاه یا رئیس حکومت قرار داشته باشند. به‌نظر او، اگر صاحب زمین نمی‌تواند وظایف خود را به‌درستی انجام دهد، باید زمین را از او بازپس گرفت. همچنین به‌نظر وی، صاحبان زمین هیچ حقی در تثبیت مقدار مالیات ندارند و فقط باید جمع‌آوری‌کننده مالیات‌ها باشند. هدف وی از این دستورات، کاهش قدرت صاحبان زمین و افزایش قدرت حاکم بوده است. [۹]
صدیقی، نجات‌الله، بررسی کوششهای اخیر پیرامون مطالعه تاریخ تفکر اقتصادی در اسلام، از کتاب عقاید اقتصادی‌اندیشمندان مسلمان، ترجمه احمد شیبانی، تهران، دانشگاه امام صادق، ۱۳۸۵، چاپ اول، ص۸۸.
۲.۶ - سیاست‌های حمایتینظامالملک بر این عقیده است که دولت باید به‌کمک افراد تنگدست بشتابد و در جهت حمایت از آنها گام بردارد. وی می‌نویسد: «طبقه دهقانان باید به‌صورت ویژه مورد توجه قرار بگیرد و به آنها کمک شود. علاوه‌بر آن، لازم است که از آنان در مقابل کسانی که به‌صورت ظالمانه به جمع‌آوری مالیات می‌پردازند، حمایت شود. همچنین بر حاکم لازم است که جلوی این‌گونه تعدی را بگیرد.» نکته قابل توجه دیگر آن‌که درآمدهای حاصله را دولت باید در کالاهای عمومی هزینه کند و به این نکته عنایت داشته باشد که خزانه دولتی به عموم مردم تعلق دارد. [۱۰]
غزالی، عیدیت، اندیشه‌های اقتصادی نظام‌الملک طوسی، از کتاب عقاید اقتصادی اندیشمندان مسلمان، ترجمه احمد شیبانی، تهران، دانشگاه امام صادق، ۱۳۸۵، چاپ اول، ص۱۵۸.
۲.۷ - اشتغال بهینه نیروی کار و امنیت ملیاشتغال بهینه نیروی کار، مسئله‌ای نیست که فقط از دید متغیّرهای اقتصادی بررسی شود؛ بلکه متغیرهای غیراقتصادی اگر مهم‌تر نباشند به‌همان‌اندازه اهمیت دارند. سیاست‌ها و موازین اقتصادی باید در چارچوب جامعی بررسی شوند که یکی از آن مسائل امنیت ملی است. نظام‌الملک اهمیت این مسئله را به این صورت بیان می‌کند: «افزایش غیرضروری پست‌ها و مشاغل دولتی نه تنها بار خزانه دولتی را بیشتر می‌کند، بلکه ضد کارآیی نیز هست. اگر افراد متعددی مامور انجام یک وظیفه باشند، به یکدیگر توطئه خواهند کرد که این امر سبب به‌وجود آمدن مشکلاتی برای حکومت خواهد شد. پس بهتر است که تنش‌ها در ادارات دولتی کاهش یابد تا هیچ توطئه‌ای علیه حاکمیت صورت نگیرد و بالتبع جلوی دیگر مشکلات نیز گرفته شود.» [۱۱]
هادی غفاری و اصغر ابوالحسنی، تاریخ اندیشه‌های اقتصادی متفکران مسلمان، تهران، انتشارات پیام نور، ۱۳۸۹، چاپ اول، ص۶۶.
۲.۸ - عدل و عدالتعدل در نگاه نظام‌الملک، در شعاع احسان و نیکی است؛ که حاکم به رعیّت دارد. گویی عدالت، لطفی است که حاکم در حق رعایا روا می‌دارد؛ نه یک تکلیف سیاسی-الهی که منشا آن حقوق مردم است. آنان که ملّت را دعاگوی سلطان می‌پرورند، در واقع بدهکار دستگاه حاکمه می‌کنند و هرگونه انتظاری را نامشروع تلقی کرده، راه را بر قرار گرفتن امور در جایگاه خود می‌بندند؛ حال آن‌که عدل، مادر قانون است و به‌موجب آن می‌توان درستی و نادرستی را در سیاست و حکومت تشخیص داد. پیامبران الهی که برترین پیشوایان و خیرخواهان در سیاست و سرنوشت مردمان بوده‌اند، همواره به عدالت و ریشه‌های کرامت و عزّت انسان‌ها اندیشیده‌اند. [۱۲]
هدایتی، ابوالفضل، سلوک سیاسی نظام الملک، مجله حکومت اسلامی، پاییز ۱۳۷۸، ش۱۳، ص۲۲۵.
۲.۹ - برابری اقتصادی و اجتماعینظامالملک به آن دسته از اصول برابری اسلامی معتقد بود که بنابر آن، افراد در داخل حکومت اسلامی بدون توجه به شان و منزلت و قدرتشان از فرصت‌های برابری با دیگران برخوردار باشند. به‌عقیده او، مساوات در فرصت‌های اقتصادی، شرط لازم دستیابی به برابری اجتماعی است و وظیفه حکومت این است که بار این مسئولیت را به دوش بکشد. همچنین کوششهای اقتصادی-اجتماعی انجام گرفته در این زمینه نهایتا سبب مدیریت مؤثر زکات، افزایش چشمگیر اعانات و صدقات، ساخته شدن مهمان‌سراها و خانه‌های متعدد برای افراد فقیر جامعه و اشتغال افراد با توجه به ظرفیت و منافع حکومت خواهد شد. [۱۳]
هادی غفاری و اصغر ابوالحسنی، تاریخ اندیشه‌های اقتصادی متفکران مسلمان، تهران، انتشارات پیام نور، ۱۳۸۹، چاپ اول، ص۶۷.
۲.۱۰ - عمرانبا توجه در کلمات و نوشته‌های خواجه می‌توان دریافت که وی به اهمیت عمران و آبادی تاکید داشته است و وظیفه این کار را به‌عهده حاکم گذاشته است: «و دیگر آن چه به عمارت جهان پیوندد آبادانی از بیرون آوردن کاریزها و کندن جوی‌های معروف و پل‌ها کردن بر گذر آب‌های عظیم و آبادان کردن دیه‌ها و مزرعه‌ها و بر آوردن حصارها و ساختن شهرهای نو و برآوردن بناهای رفیع و نشستگاه‌های بدیع به‌جای آرد و بر شاهراه‌ها رباط‌ها فرمایه کردن و مدرسه‌ها از جهت طالبان علم تا آن نام همیشه او را بماند و ثواب آن مصالح، بدان جهان او را حاصل بود و دعای خیر پیوسته گردد. [۱۴]
هدایتی، ابوالفضل، سلوک سیاسی نظام الملک، مجله حکومت اسلامی، پاییز ۱۳۷۸، ش۱۳، ص۲۲۶.
۲.۱۱ - امنیتنظامالملک، امنیت جامعه را در سایه حاکم می‌بیند که او را بی‌شک ایزد تعالی برگزیده است و در مورد وظایفش چنین بیان می‌دارد: «و مصالح جهان و آرام بندگان را بدو باز بندد و در فساد و آشوب و فتنه را بدو بسته گرداند.»در نظامی که متکی به اراده فردی است، امنیت، قائم به شخص است نه قانون و مردم. و حاکم مظهر امنیت است. [۱۵]
هدایتی، ابوالفضل، سلوک سیاسی نظام الملک، مجله حکومت اسلامی، پاییز ۱۳۷۸، ش۱۳، ص۲۲۵.
۲.۱۲ - اصول مدیریت اداریوی در کتاب سیاست‌نامه خود اصولی را مطرح کرده است که برخی از مباحث آن که مرتبط با مدیریت در سیستم اداری است، عبارتند از: ۱: به اعتقاد وی به‌طور حتم نیازی نیست که حاکم زیرک و باهوش باشد؛ بلکه اگر یک فرد متوسط هم باشد، می‌تواند مفید باشد. ۲: به‌کار گماردن افراد در مشاغل گوناگون بر حسب لیاقت و توانایی آنها و نه براساس رابطه خویشاندوی و دوستی باشد؛ زیرا لازمه خدمت خوب، اطلاع کافی حاکم از نیروهای لایق و کارآمد است. ۳: هیچ‌گاه به یک فرد بیش از یک شغل محوّل نگردد؛ زیرا توانایی او محدود بوده و با قبول بیش از یک شغل، ضعف‌های کاری خود و انجام نگرفتن وظایف خود را به گردن گرفتاری کارهای دیگر بیاندازد. ۴: افراد بایستی در مشاغل گوناگون وارد شوند و باقی ماندن افراد به‌مدت طولانی در یک شغل سبب می‌شود که خود را در آن کار و شغل همیشگی دانسته و کارها را به‌خوبی انجام ندهند و در رفتارهای خود هم با رعایا به‌خوبی عمل نکنند. ۵: حاکم برای ایجاد رابطه با مردم بایستی افرادی مسئول را انتخاب کند تا در صورت لزوم بتواند فرد مسئول را بازخواست نماید. [۱۶]
آزاد ارمکی، تقی، اندیشه اجتماعی متفکران مسلمان، تهران، نشر جهاد، ۱۳۷۷، چاپ اول، ص۴۹-۵۰.
۲.۱۳ - ویژگی یک محتسبنظام الملک درباره اقتصاد بازار نیز مطالبی پیرامون نقش محتسب به‌رشته تحریر درآورده است. با توجه به وظایف سنگین این شغل، امانت‌داری، معتمد بودن، پاسخگو بودن و تقوی از جمله ویژگی‌های شغلی محتسب به‌شمار می‌آید. از سوی دیگر، اطاعت از قانون و داشتن جامعه قانع از شروط اساسی و اولیه ثبات ملی و صلح بوده و باعث توسعه هرچه بیشتر جامعه می‌شود. علاوه براین، او معتقد است که بخش غیرفعال جامعه نیز نیازمند توجه کافی است؛ زیرا نارضایتی این طبقه هم باعث افزایش مخالفین حکومت خواهد شد. [۱۷]
غزالی، عیدیت، اندیشه‌های اقتصادی نظام‌الملک طوسی، از کتاب عقاید اقتصادی اندیشمندان مسلمان، ترجمه احمد شیبانی، تهران، دانشگاه امام صادق، ۱۳۸۵، چاپ اول، ص۱۵۸.
۳ - پانویس
۴ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «نظام الملک طوسی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۷/۱۰. |